Арнайы баяндама
“Qazaqstan Shutdown 2022”
“Qazaqstan Shutdown 2022”
Ақпаратқа қолжетімділік
Ақпаратқа қолжетімділік
Автор статьи
Диана Окремова
«Құқықтық медиа-орталық» ҚҚ
«Құқықтық медиа-орталық» ҚҚ
Қазақстандықтар тап болған шатдаун жағдайында жария ақпаратқа қол жеткізу қиынға соқты. Алайда, үкімет адамдарды ақпараттық вакуумда қалдыру басқа проблемаларды тудыруы мүмкін жақсы идея емес екенін түсінді. Сондықтан, оқиғалар қызған кезде (5-6 қаңтар), бүкіл ел бойынша интернет өшірілгенде, Қазақстан азаматтары теледидар арқылы болып жатқан оқиғалар туралы ақпарат алды («Хабар 24», Qazaqstan, Atameken Business арналары жұмыс істеді). Бұл негізінен Алматыда және басқа өңірлерде болып жатқан оқиғалар туралы, Президенттің үндеулері және экстремизм мен терроризмге шақырулар үшін ықтимал әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік туралы ескертулер, көрінеу жалған ақпарат тарату және коменданттық сағат кезінде көшеге шығу жаңалықтары болды.
Петициялар
8 қаңтарда Ақорда интернетке қосылусыз мына сайттардан: inform.kz, qazaqstan.kz, tengrinews.kz, 24.kz, baq.kz, baigenews.kz, stopfake.kz. соңғы жаңалықтарды оқи аласыз деп хабарлады. Сол күні Kaspi банк және Halyk банк сервистерін де интернетсіз пайдалануға мүмкіндік туды. Құтқару қызметі SMS арқылы коменданттық сағаттың енгізілгені туралы үнемі хабарлады.
Ресми сайттарға келетін болсақ, олар туралы ақпарат үнемі жаңартылып отырды. Осылайша, Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің сайты 5 қаңтарда «төтенше жағдай кезіндегі БАҚ жауапкершілігі туралы» материал жариялады. Кейіннен сайт авиаұшулар, ТЖ енгізу, Қазақстанның түрлі өңірлеріндегі жағдай, интернет-байланысты шектеу және басқа да көптеген мәселелер туралы ақпаратты жедел жариялап отырды.
akorda.kz сайтында 3 қаңтардан бастап ресми ақпаратты үздіксіз жариялады. Қазақстандықтарға ыңғайлы болу үшін авиаұшулар, хабар-ошарсыз кеткен адамдарды іздеу, психологиялық және адвокаттық көмек мәселелері бойынша, азық-түлік және ЖЖМ бағалары бойынша жедел телефон желілері ашылды.
7 қаңтарда қазақстандықтар Ақордадан жаңалықтардың алдағы уақытта SMS арқылы таратылатыны туралы SMS-хабарлама алды. Бұдан кейінгі хабарламаларда мемлекет басшысының үндеу тастайтыны, сондай-ақ қиратулар салдарынан зардап шеккен кәсіпкерлер мемлекеттен қолдау алатыны туралы ақпарат қамтылған.
Сондай-ақ, қаңтар айындағы оқиғалар барысында зардап шеккен кәсіпкерлер үшін ақпаратқа жедел қол жеткізу ұйымдастырылды, «Атамекен» палатасының қызметкерлерімен тұрақты байланыс, жедел телефон желісі құрылды.
Бұқаралық ақпарат құралдарының сайттары бұғатталғандықтан, көптеген адамдар саяси ақпаратқа қол жеткізе алмады. Бұл кейбір қазақстандықтардың елде ҰҚШҰ әскерлері орналасқанын білмеуіне әкелді.
Аймақтардағы ақпаратқа қол жеткізуге келетін болсақ, төтенше жағдай кезінде жағдай әртүрлі болды. Мәселен, Қарағанды облысының әкімі Жеңіс Қасымбек 7 қаңтарда кеңес өткізді, онда департамент басшыларына болып жатқан оқиғалар бойынша жедел және нақты ақпарат беруді тапсырды, сондай-ақ журналистердің барлық сұрақтарына жауап берді. Бірақ бұл барлық аймақтарда болған жоқ.
Жағдай сондай-ақ ТЖ жағдайында барлық мемлекеттік органдар жедел және үйлесімді жұмыс істеуге дайын емес екенін көрсетті. Мысалы, полиция осы уақытқа дейін 5-8 қаңтар аралығында қаза тапқандардың саны, болған оқиғаның кінәлілері, құқық қорғау органдарының зақымдану себептері туралы нақты ақпарат берген жоқ. Журналистер мен азаматтар бұл ақпаратты үнемі сұрағанмен, ол қайшылықты және сенімді емес екенін түсінуге болады.. Азаматтық белсенділер Әсем Жапишева мен Бэлла Орынбет «қаза тапқандар мен жараланғандар тізімін ашу» үндеуімен қол жинауды ұйымдастырды.
Сонымен қатар, Қазақстанның тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың қай жерде екені ең өзекті мәселелердің бірі болып қала берді. Оның баспасөз хатшысының ресми хабарламаларында президенттің елордада екені айтылған, алайда қайғылы оқиғалар басталған сәттен бастап 18 қаңтарда теледидардан 4 минуттық сөз сөйлегенге дейін Назарбаев көпшілік алдында азаматтарға үндеумен көрінбеді. Сондықтан қоғам негізінен ол елден кетті немесе қайтыс болды деген пікірде болды.
Жалпы, төтенше жағдай кезінде ақпаратқа қол жеткізу әртүрлі дәрежеде және әртүрлі салаларда шектелген деп қорытынды жасауға болады. Шектеулер негізінен қайғылы оқиғалардың себептері мен кінәлілері, сондай-ақ зардап шеккендер мен жараланғандардың саны туралы ақпаратқа қатысты болды. Бұл ретте «ақпаратқа қол жеткізу туралы» Заңның 6-бабында азаматтардың қауіпсіздігіне қатер төндіретін төтенше жағдайлар туралы, терроризм актілерін жасау фактілері туралы, өрт қауіпсіздігінің жай-күйі туралы және т. б. ақпаратқа қол жеткізуді шектеуге тыйым салатын норма бар.
Осылайша, азаматтардың ақпаратқа қол жеткізу құқығы ішінара шектеліп, бұзылды.
Ақпаратқа қол жеткізудің халықаралық нормалары, сондай-ақ төтенше жағдайларды қоспағанда, ақпаратқа барынша толық қол жеткізуді көздейді. Сонымен, Йоханнесбург қағидаттары Ұлттық қауіпсіздік мүдделері үшін және төтенше жағдай кезінде рұқсат етілген шектеулердің шегін белгілейді.
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, қазақстандықтардың «аса қажеттілік» дәрежесін бағалауға объективті мүмкіндігі болмағанын, ал үкімет бұл үшін нақты негіздер ұсынбағанын атап өтуге болады. «аса қажеттілік» дәрежесін Мемлекеттік органдардың өздері толық бағалады және осы негізде қандай ақпаратты жариялауға болатынын және қайсысын жарияламайтынын шешті.
Төтенше жағдай кезінде халықаралық ұйымдар Қазақстандағы ақпарат бостандығына қатысты мәлімдеме жасады
БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы Комиссары Мишель Бачелет Қазақстан билігін «интернет-қызметтерді жедел және толық қалпына келтіруді қамтамасыз етуге» шақырып, олардың «COVID-19 пандемиясы кезіндегі шұғыл медициналық көмек қызметтері үшін» маңыздылығын еске салды.
Ұсынымдар
Қазақстан Үкіметіне:
● ақпаратқа қол жеткізу саласындағы халықаралық және ұлттық заңнама нормаларын қатаң сақтау;
● төтенше жағдай кезінде ақпаратқа қол жеткізуді шектеу қажеттілігінің дәрежесін ашық және объективті түрде бағалау, әрбір жағдайды егжей-тегжейлі талдау;
● ақпараттың максималды ашылуына ықпал ету, әсіресе егер бұл үлкен қоғамдық қызығушылық болса.
● төтенше жағдай кезінде ақпаратқа қол жеткізуді шектеу қажеттілігінің дәрежесін ашық және объективті түрде бағалау, әрбір жағдайды егжей-тегжейлі талдау;
● ақпараттың максималды ашылуына ықпал ету, әсіресе егер бұл үлкен қоғамдық қызығушылық болса.
ЕҚЫҰ-ның БАҚ бостандығы жөніндегі өкілі Тереза Рибейро: «офлайн да, онлайн да ақпаратқа шексіз қол жеткізу қоғамдық қауіпсіздіктің маңызды элементі болып табылады және оны әрдайым сақтау керек. Мен Қазақстан билігін еліміздің, сондай-ақ жалпы ЕҚЫҰ өңірінің игілігі мен жан-жақты қауіпсіздігі үшін елдегі БАҚ бостандығын сақтауға, қорғауға және дамытуға шақырамын»- деп мәлімдеді.
«Желіге қолжетімділікті басқара отырып — интернетті өшіріп, шектеулі қолжетімділікті ұсына отырып — Қазақстан үкіметі елге қатысты өз билігін көрсетуге тырысуда», — деп атап өтті Access Now. — «Бұған жол беруге болмайды. Мемлекеттер наразылық білдіру құқығын жүзеге асыратын адамдарды сыртқы әлеммен байланыстан айыра отырып, «жеңіліске оқ ату арқылы» қорқытпай, ақпарат пен коммуникация құралдарына қол жеткізу арқылы халықтың мүмкіндіктерін кеңейтуге тиіс».