2022 жылдың қаңтар айын қоса алғанда, интернет-мазмұнды шектеу тәжірибесі
Елжан Қабышев
Жоба жетекшісі, заңгер, "Internet Freedom" жобасының құқық қорғаушысы, цифрлық құқықтар жөніндегі Сарапшылар тобының мүшесі, Data Privacy Professional (GDPR DPP)
Кіріспе
2022 жылдың қаңтарында орын алған оқиғалар: интернетті жергілікті және бүкіл ел бойынша тікелей өшіру арқылы да, уәкілетті мемлекеттік органдардың мониторингі кезінде мазмұнды шектеу және бұғаттау арқылы да интернетке тікелей әсер етті.
«Qazaqstan Shutdown 2022: Қаңтар айындағы оқиғалары барысында және одан кейінгі уақытта цифрлық құқықтарға шектеу» арнайы баяндамасында атап өтілгендей, интернеттің өшірілуі дерлік барлық пайдаланушыларға, бизнеске, БАҚ-қа, сондай-ақ мемлекеттің өзіне теріс әсер етті.
Ел экономикасына қанша шығын келгені туралы түрлі деректер келтірілуде. Top10VPN деректері бойынша, шатдауннан келген шығын шамамен $429 млн, ал NetBlock мәліметтері бойынша $460 млн-нан сәл астам шағынды құрайды.
«Qazaqstan Shutdown 2022: Қаңтар айындағы оқиғалары барысында және одан кейінгі уақытта цифрлық құқықтарға шектеу» арнайы баяндамасында атап өтілгендей, интернеттің өшірілуі дерлік барлық пайдаланушыларға, бизнеске, БАҚ-қа, сондай-ақ мемлекеттің өзіне теріс әсер етті.
Ел экономикасына қанша шығын келгені туралы түрлі деректер келтірілуде. Top10VPN деректері бойынша, шатдауннан келген шығын шамамен $429 млн, ал NetBlock мәліметтері бойынша $460 млн-нан сәл астам шағынды құрайды.
Халықаралық стандарттар
Елдегі интернетті өшіру адам құқығын бұзуы мүмкін. БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі кеңесі 2021 жылғы 7 шілдедегі 47-ші сессияда № A/HRC/47/L. 22 қарарын қабылдады, ол «адам құқықтарының халықаралық құқығын бұза отырып, адамға кедергі келтіретін немесе оны интернетті өшіру мен цензураны қоса алғанда, ақпаратты онлайн режимінде іздеу, алу немесе беру мүмкіндігінен айыратын шараларды сөзсіз айыптайды, онлайн режимінде барлық мемлекеттерді осындай шаралардан аулақ болуға және оларды пайдалануды сонымен қатар қауымдастық пен бейбіт жиналыстарға қатысты онлайн ортада мемлекеттерді барлық ішкі заңдардың, саясат пен тәжірибенің адам құқықтары саласындағы халықаралық міндеттемелерге сәйкес келуін, еркін пікір білдіруін қамтамасыз етуге шақырады».
«Интернет құқығы» немесе «интернетке кіру құқығы» даулы мәселе болып табылады. Мәселен, «Интернет шатдауыны және құқық шектеулері» зерттеу құжатында Giovanni De Gregorio және Nicole Stremlau авторлары бүкіл әлем бойынша, соның ішінде Ұлыбритания мен Америка Құрама Штаттарында интернеттің көбірек өшірілуі туралы мәселе өзекті болып отыр, өйткені әлеуметтік желілер мен мессенджерлер өсіп келе жатқан теріс және зиянды мазмұнды жеңе алмайды.
Зерттеушілер интернетті адам құқықтарын іске асырудың сәйкестігі тұрғысынан «құрал», «сөз бостандығын іске асыру механизмі» деп қарастырған жөн, ал интернетке қол жеткізу өз кезегінде интернетті өшіруді адам құқықтарының бұзылуы деп санауға болмайтын «құқық» бола алмайды.
Шынында да, қазіргі уақытта «интернет құқығы» немесе «интернетке кіру құқығы» дәстүрлі мағынада адам құқықтары туралы халықаралық биллде көрсетілген адам құқықтары емес. Бұл тұрғыда сұраққа жауап беру жөн: интернет шатдауны «адам құқығын жүзеге асыру құралы» тұрғысынан адам құқықтарына теріс әсер етуі мүмкін бе? Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакті ережесіндегі шектеу мен тартыну түсіндірмесінің Сиракуз принциптерінде көрсетілген принциптерге сүйену керек:
a) Рұқсат ету;
b) Қажеттіліктер;
c) Заңдылықтар;
d) Пропорционалдылықтар.
«Рұқсат ету» принципі адам құқығын шектеудің негізі Сиракуз принциптерінде қарастырылуы керек дегенді білдіреді. Қағидаларға сәйкес қаңтардағы шатдаун ақылға қонымды шара болып табылады және «құқықтардан шегіну» болуы мүмкін, өйткені шектеу Қазақстан Республикасының Президенті енгізген төтенше жағдай (ТЖ) кезінде бірінші рет Маңғыстау облысы мен Алматы қаласы, кейін республика бойынша енгізілген. Қағидалардың 39-тармағына сәйкес Қатысушы мемлекет Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің (АСҚХП) бойынша өз міндеттемелерін орындаудан бас тарту шараларын ұлттың өміріне қауіп төндіретін ерекше және нақты немесе тікелей қауіп төнген жағдайда ғана қабылдайды.
«Ұлт өміріне қауіп» термині қолданылады, егер қауіп:
a) Бүкіл халыққа, не мемлекет аумағының бүкіл немесе бір бөлігіне қатысты болса;
b) Халықтың физикалық денсаулығына, мемлекеттің саяси тәуелсіздігіне немесе аумақтық тұтастығына немесе Пактіде танылатын құқықтарды қамтамасыз ету және қорғау үшін қажетті институттардың жеткілікті жұмыс істеуіне қауіп төндіретін болса.
Сонымен бірге, шегіну құқығын пайдаланатын мемлекет тұтастай жүзеге асырылған төтенше жағдай режимін енгізуі, сондай-ақ АСҚХП-ға қатысушы басқа мемлекеттерді БҰҰ Бас хатшысы арқылы өзі шегінген ережелер туралы және осындай шешімге итермелеген себептер туралы дереу хабардар етуі тиіс. Өкінішке орай, Қазақстан бұл талапты орындады ма, жоқ па әлі белгісіз.
Хабарламада келесі ақпарат болуы керек:
1. Қатысушы мемлекет шегінген Пактінің ережелерін аудару;
2. ТЖ жариялау туралы құжаттың көшірмесі, сондай-ақ қатысушы мемлекеттер ауытқу дәрежесін бағалай алуы үшін ТЖ енгізілетін конституциялық ережелер, заңдар немесе жарлықтар болуы тиіс;
3. ТЖ қолданысының басталу және аяқталу мерзімі;
4. Төтенше жағдайды енгізуге әкеп соққан фактілер мен жағдайлардың қысқаша сипаттамасын қоса алғанда, үкіметтің ауытқуға бару туралы шешім қабылдауының себептерін түсіндіру;
5. Пакті ережелерін шегіну қандай салдарға әкелетіні және олардың Пактіде кепілдік берілген құқықтарға қандай әсер ететіні туралы қысқаша сипаттама, оның ішінде хабарламаға дейін қабылданған осы құқықтардан шегіну туралы шешімдердің көшірмелері болуы тиіс.
Қатысушы мемлекет тиісті нысанда шектеу туралы хабарламаны дереу жібермесе, онда бұл мемлекет басқа тараптардың алдындағы міндеттемелерін бұзады және Пакті ережелерімен қамтамасыз етілген құқықтық қорғаудан айырылуы мүмкін.
«Интернет құқығы» немесе «интернетке кіру құқығы» даулы мәселе болып табылады. Мәселен, «Интернет шатдауыны және құқық шектеулері» зерттеу құжатында Giovanni De Gregorio және Nicole Stremlau авторлары бүкіл әлем бойынша, соның ішінде Ұлыбритания мен Америка Құрама Штаттарында интернеттің көбірек өшірілуі туралы мәселе өзекті болып отыр, өйткені әлеуметтік желілер мен мессенджерлер өсіп келе жатқан теріс және зиянды мазмұнды жеңе алмайды.
Зерттеушілер интернетті адам құқықтарын іске асырудың сәйкестігі тұрғысынан «құрал», «сөз бостандығын іске асыру механизмі» деп қарастырған жөн, ал интернетке қол жеткізу өз кезегінде интернетті өшіруді адам құқықтарының бұзылуы деп санауға болмайтын «құқық» бола алмайды.
Шынында да, қазіргі уақытта «интернет құқығы» немесе «интернетке кіру құқығы» дәстүрлі мағынада адам құқықтары туралы халықаралық биллде көрсетілген адам құқықтары емес. Бұл тұрғыда сұраққа жауап беру жөн: интернет шатдауны «адам құқығын жүзеге асыру құралы» тұрғысынан адам құқықтарына теріс әсер етуі мүмкін бе? Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакті ережесіндегі шектеу мен тартыну түсіндірмесінің Сиракуз принциптерінде көрсетілген принциптерге сүйену керек:
a) Рұқсат ету;
b) Қажеттіліктер;
c) Заңдылықтар;
d) Пропорционалдылықтар.
«Рұқсат ету» принципі адам құқығын шектеудің негізі Сиракуз принциптерінде қарастырылуы керек дегенді білдіреді. Қағидаларға сәйкес қаңтардағы шатдаун ақылға қонымды шара болып табылады және «құқықтардан шегіну» болуы мүмкін, өйткені шектеу Қазақстан Республикасының Президенті енгізген төтенше жағдай (ТЖ) кезінде бірінші рет Маңғыстау облысы мен Алматы қаласы, кейін республика бойынша енгізілген. Қағидалардың 39-тармағына сәйкес Қатысушы мемлекет Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің (АСҚХП) бойынша өз міндеттемелерін орындаудан бас тарту шараларын ұлттың өміріне қауіп төндіретін ерекше және нақты немесе тікелей қауіп төнген жағдайда ғана қабылдайды.
«Ұлт өміріне қауіп» термині қолданылады, егер қауіп:
a) Бүкіл халыққа, не мемлекет аумағының бүкіл немесе бір бөлігіне қатысты болса;
b) Халықтың физикалық денсаулығына, мемлекеттің саяси тәуелсіздігіне немесе аумақтық тұтастығына немесе Пактіде танылатын құқықтарды қамтамасыз ету және қорғау үшін қажетті институттардың жеткілікті жұмыс істеуіне қауіп төндіретін болса.
Сонымен бірге, шегіну құқығын пайдаланатын мемлекет тұтастай жүзеге асырылған төтенше жағдай режимін енгізуі, сондай-ақ АСҚХП-ға қатысушы басқа мемлекеттерді БҰҰ Бас хатшысы арқылы өзі шегінген ережелер туралы және осындай шешімге итермелеген себептер туралы дереу хабардар етуі тиіс. Өкінішке орай, Қазақстан бұл талапты орындады ма, жоқ па әлі белгісіз.
Хабарламада келесі ақпарат болуы керек:
1. Қатысушы мемлекет шегінген Пактінің ережелерін аудару;
2. ТЖ жариялау туралы құжаттың көшірмесі, сондай-ақ қатысушы мемлекеттер ауытқу дәрежесін бағалай алуы үшін ТЖ енгізілетін конституциялық ережелер, заңдар немесе жарлықтар болуы тиіс;
3. ТЖ қолданысының басталу және аяқталу мерзімі;
4. Төтенше жағдайды енгізуге әкеп соққан фактілер мен жағдайлардың қысқаша сипаттамасын қоса алғанда, үкіметтің ауытқуға бару туралы шешім қабылдауының себептерін түсіндіру;
5. Пакті ережелерін шегіну қандай салдарға әкелетіні және олардың Пактіде кепілдік берілген құқықтарға қандай әсер ететіні туралы қысқаша сипаттама, оның ішінде хабарламаға дейін қабылданған осы құқықтардан шегіну туралы шешімдердің көшірмелері болуы тиіс.
Қатысушы мемлекет тиісті нысанда шектеу туралы хабарламаны дереу жібермесе, онда бұл мемлекет басқа тараптардың алдындағы міндеттемелерін бұзады және Пакті ережелерімен қамтамасыз етілген құқықтық қорғаудан айырылуы мүмкін.
«Интернет өшірілген кезде, әдетте, сөз бостандығын қорғаушылар мен Access Now сияқты интернет бостандығы топтары айыптайды. Алайда, соңғы уақытта жауаптар әлеуметтік желілердің интернеттегі жеккөрушілікке қарсы әрекет етуінің баяулауына байланысты күшейе түсті және бұл субъектілердің міндеттері жиі талқылануда», - деп Giovanni De Gregorio және Nicole Stremlau хабарлайды. Ғалымдардың қосуынша «мемлекеттер интернетке кіруді бұғаттау туралы шешім қабылдағанда, олардың негіздемесі қандай болса да, маңызды байланыс желілеріне араласады. Көптеген адвокаттық топтар мұны сөз бостандығына араласумен байланыстырады. Бұл маңызды аргумент [...] Дегенмен, біз Интернетке қол жеткізуді БҰҰ адам құқығы ретінде мойындамайтынын алдын ала айтуымыз керек».
«Қажеттілік» қағидаты шектеу мемлекет немесе қоғам үшін қажет болуы керек дегенді білдіреді. Шектеу шарасын енгізу кезінде «мемлекет пен қоғамның қауіпсіздігі үшін интернетті өшіру қажет пе?». Бұл сұрақтың жауабын цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бағдат Мусиннің айтуы бойынша: интернетке кіруді шектеу, оның айтуынша, террористік топтардың әрекеттерді үйлестіру және жоспарлау үшін байланыс құралдарын қолдануымен байланысты.
«Заңдылық» қағидаты шектеу келесі тармақтарға сәйкес келуі керек дегенді білдіреді:
Қаңтар оқиғасы кезінде енгізілген шектеулер, сондай-ақ интернеттің өзін іс жүзінде өшіру «Төтенше жағдайлар туралы» және «Байланыс туралы» заңдарда қарастырылған. Байланысты шектеу – төтенше жағдай енгізілген кезде қолданылатын және Заңның 15 бабында, 1т. 10 тармақшасында бекітілген негізгі шара.
Мемлекет байланыс желілерін шектеу ретінде ғана емес, сондай-ақ жоғарыда көрсетілген Заңның 14-бабында көрсетілгендей басымдық бөлігінде де басқаруға құқылы. Palo Alto Networks мәліметтері бойынша, киберқауіпсіздік ұйымы, «трафиктің басымдылығы» (QoS — Quality of Service) бұл желінің өткізу қабілеті шектеулі болған кезде жоғары басымдықты қосымшалар мен трафикті сенімді іске қосу қабілетіне кепілдік беру үшін желіде жұмыс істейтін технологиялар жиынтығы.
«Байланыс туралы» Заңның 41-1-бабында байланыс желілері мен құралдарының жұмысын тоқтата тұру тәртібі қарастырылған. Бас Прокуратура Ұлттық қауіпсіздік комитетіне (ҰҚК) желілердің және (немесе) байланыс құралдарының жұмысын, байланыс қызметтерін көрсетуді уақытша тоқтату жөнінде шаралар қабылдау туралы ұсыныс енгізеді не ақпарат саласындағы уәкілетті органға, Ақпарат және әлеуметтік даму министрлігіне (бұдан әрі – АӘДМ) интернет-ресурстарға және (немесе) оларда орналастырылған ақпаратқа қолжетімділікті уақытша тоқтату жөнінде шаралар қабылдауды талап ете отырып, заң бұзушылықтарды жою туралы ұсыныс енгізеді.
Кейінге қалдыруға болмайтын және ауыр және аса ауыр қылмыстар жасауға әкеп соғуы мүмкін жағдайларда ҰҚК кейіннен уәкілетті органдарды хабардар ете отырып, жедел-іздестіру қызметінің барлық субъектілерінің мүдделері үшін байланыс желілерінің және (немесе) құралдарының жұмысын, байланыс қызметтерін көрсетуді, интернет-ресурстарға және (немесе) оларда орналастырылған ақпаратқа, байланыс ақпарат саласында және Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасында жиырма төрт сағат ішінде қолжетімділікті тоқтата тұруға құқылы.
«Заңдылық» қағидаты шектеу келесі тармақтарға сәйкес келуі керек дегенді білдіреді:
- Ұлттық заңнамада көзделген және халықаралық стандарттарға қайшы келмейді;
- Заңнамалық база ерікті және негізсіз болмауы керек;
- Нормалар түсініксіз ұғымдарсыз, анық және нақты болуы керек;
- Адам құқықтарына шектеулерді заңсыз немесе заңсыз енгізуден немесе қолданудан құқықтық қорғаудың кепілдіктері мен тиімді құралдары көзделуге тиіс.
Қаңтар оқиғасы кезінде енгізілген шектеулер, сондай-ақ интернеттің өзін іс жүзінде өшіру «Төтенше жағдайлар туралы» және «Байланыс туралы» заңдарда қарастырылған. Байланысты шектеу – төтенше жағдай енгізілген кезде қолданылатын және Заңның 15 бабында, 1т. 10 тармақшасында бекітілген негізгі шара.
Мемлекет байланыс желілерін шектеу ретінде ғана емес, сондай-ақ жоғарыда көрсетілген Заңның 14-бабында көрсетілгендей басымдық бөлігінде де басқаруға құқылы. Palo Alto Networks мәліметтері бойынша, киберқауіпсіздік ұйымы, «трафиктің басымдылығы» (QoS — Quality of Service) бұл желінің өткізу қабілеті шектеулі болған кезде жоғары басымдықты қосымшалар мен трафикті сенімді іске қосу қабілетіне кепілдік беру үшін желіде жұмыс істейтін технологиялар жиынтығы.
«Байланыс туралы» Заңның 41-1-бабында байланыс желілері мен құралдарының жұмысын тоқтата тұру тәртібі қарастырылған. Бас Прокуратура Ұлттық қауіпсіздік комитетіне (ҰҚК) желілердің және (немесе) байланыс құралдарының жұмысын, байланыс қызметтерін көрсетуді уақытша тоқтату жөнінде шаралар қабылдау туралы ұсыныс енгізеді не ақпарат саласындағы уәкілетті органға, Ақпарат және әлеуметтік даму министрлігіне (бұдан әрі – АӘДМ) интернет-ресурстарға және (немесе) оларда орналастырылған ақпаратқа қолжетімділікті уақытша тоқтату жөнінде шаралар қабылдауды талап ете отырып, заң бұзушылықтарды жою туралы ұсыныс енгізеді.
Кейінге қалдыруға болмайтын және ауыр және аса ауыр қылмыстар жасауға әкеп соғуы мүмкін жағдайларда ҰҚК кейіннен уәкілетті органдарды хабардар ете отырып, жедел-іздестіру қызметінің барлық субъектілерінің мүдделері үшін байланыс желілерінің және (немесе) құралдарының жұмысын, байланыс қызметтерін көрсетуді, интернет-ресурстарға және (немесе) оларда орналастырылған ақпаратқа, байланыс ақпарат саласында және Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасында жиырма төрт сағат ішінде қолжетімділікті тоқтата тұруға құқылы.
Интернет еркіндігі жоғары елдерде желідегі мазмұнды шектеудің халықаралық тәжірибесі қалай жұмыс істейді?
Исландия
Исландия Freedom On the Net 2021 есебінде мүмкін болған 100 балдың 96 - ын жинады және рейтингте бірінші орын алып, еркін интернеті бар елдер тобына кірді. Қазақстан бұл рейтингте 33 ұпай жинап, еркін емес интернеті бар елдер тобына енді.
Цензураға Исландия Конституциясымен тыйым салынған және елде интернетті пайдалануға қатысты сөз бостандығын қорғаудың берік дәстүрі бар. Конституцияның 71-бабы сөз бостандығы мен цензураға тыйым салу құқығын қорғайды: «әркім өз ойын еркін білдіре алады, бірақ сотта олар үшін жауап беруге міндетті. Заң ешқашан цензураны немесе сөз бостандығына қатысты басқа да шектеулерді қарастырмайды».
Freedom On the Net есебінде Исландиядағы пайдаланушылар интернеттің қол жетімділігінің жоғары деңгейіне, желідегі мазмұнды шектеудің аздығына және интернеттегі адам құқықтарын сенімді қорғауға қанағаттанғаны туралы айтылады. Исландияда негізінен балалар порнографиясының ресурстары мен сілтемелерін шектейді. Ұйымдар мен жұртшылық күдікті сілтемелер туралы хабарлайды және оларды тексеру үшін тиісті органдарға жібереді.
2009 жылғы 10 Маусымда Исландиядағы екі негізгі интернет-провайдер-Vodafone Iceland және Iceland Telecom ringulreid.org сайтына кіруді шектеуді бастады, бұл оны коммерциялық интернет пайдаланушыларының көпшілігіне қол жетімді етпеді. ringulreid.org сайтын бұғаттау Исландия ұлттық полициясының, Исландия астаналық полициясының, Исландия балаларды қорғау жөніндегі басқарманың (Исландия әлеуметтік істер министрлігінің құрамына кіреді), SAFT және елдегі барлық интернет-провайдерлерді сайтқа кіруді бұғаттауға шақыратын қоғамдық мәлімдемелер жасаған басқа да жеке және үкіметтік топтардың бұйрығымен енгізілді.
Осылайша, Исландиядағы цензураны үкімет тікелей санкцияламайды, бірақ үкімет пен жеке мекемелердің қысымына жауап ретінде жеке корпорациялар ерікті түрде жүзеге асырады. Vodafone компанияның веб-сайтқа кіруді шектеуге құқығы бар-жоғын білу үшін заңды тексеру жүргізіп, содан кейін ғана бұғаттауды енгізді. Vodafone Ақпараттық технологиялар жөніндегі қызметкері Hrann-ar Pét-urs-son компания интернет-мазмұнды реттеуге араласпау қағидатын ұстанатынын, алайда ringulreid.org сайтына кіруді бұғаттау ерекше жағдай екенін білдірді.
Алайда, балаларды қалай қорғауға, терроризммен күресуге, жала жабудың алдын алуға және Исландиядағы құқық иелерінің құқықтарын қорғауға қатысты мәселелер, әлемнің көптеген елдеріндегі сияқты, әлі де талқылануда.
Эстония
Эстония Freedom House есебінде Интернет бостандығы рейтингісінде мүмкін болатын 100 ұпайдың 94 -ін жинап, Исландиядан кейін екінші орынға ие болды. Эстония туралы елдік мақаланың авторлары мемлекеттің желіні бақылауы жоқ екенін айтады:
«Үкімет ішкі интернетке техникалық немесе заңды бақылауды жүзеге асырмайды, дегенмен «Еуропалық Одақ аумағында желілік және ақпараттық жүйелер қауіпсіздігінің жоғары жалпы деңгейін қамтамасыз ету жөніндегі шаралар туралы» Директива енгізілген киберқауіпсіздік туралы Заң оған киберқауіпсіздік оқиғасы болған жағдайда ақпараттық жүйелерді пайдалануды немесе оларға қол жеткізуді шектеу бойынша шектеулі өкілеттіктер береді».
Қазақстандағы сияқты, мемлекет төтенше жағдай немесе елдегі жағдай кезінде интернетті шектеуге құқылы: «Арнайы және уақытша шара ретінде үкімет «төтенше уақытта» және «төтенше жағдайларда» интернет қосылыстарын шектей алады, бірақ бұл интернет қосылыстарын толығымен өшіруге міндетті емес. Осы қамту кезеңінде Үкімет тарапынан шектеулер немесе қосылу сәтсіздігі болған жоқ».
Қазақстанға қарағанда Эстониядағы телекоммуникациялық қызметтер нарығы сан жағынан 200-ге жуық компанияны, оның ішінде 6 мобильді қызмет жеткізушісін және көптеген интернет-провайдерлерді (ISP) құрайды. Зерттеушілердің айтуынша, Эстонияда бұғатталған веб-сайттар өте аз, ал саяси, әлеуметтік және мәдени мазмұн пайдаланушылар үшін еркін қол жетімді. Интернет-мазмұнды қатысты негізгі шектеу заңсыз құмар ойындары бар веб-сайттарға тыйым салу болып қала береді. 2021 жылғы қаңтардағы жағдай бойынша, салық және кеден департаментінің (MTA) мәліметтері бойынша, онлайн құмар ойындары бар заңсыз сайттар тізімінде Эстонияның интернет-провайдерлері бұғаттауға міндетті 1600-ден астам URL-сілтемелер болған.
Эстония Заңына сәйкес, егер адамда құмар ойындарға тыйым салынған болса, Эстонияда құмар ойын операторлары бұл адамға құмар ойнауға рұқсат бермейді. Лицензияланбаған құмар ойын веб-сайттарын MTA бұғаттай алады. Интернет-мазмұнды шектеудің ашықтығы мен пропорционалдылығы туралы сұраққа зерттеушілер онлайн-мазмұнға шектеулер шынайы және заңды екенін атап өтті.
Алайда, 2015 жылы Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сот (АҚЖЕС) Эстония Жоғарғы Сотының Delfi v.Estonia ісі бойынша 2009 жылғы даулы шешімін қолдады, ол жаңалықтар сайттарындағы үшінші тұлғалардың жалған пікірлері үшін делдалдардың жауапкершілігін белгіледі. АҚЖЕС делдалдарға олардың веб-сайтында немесе форумында жарияланған бөгде мазмұн үшін жауапкершілік жүктеу пікір білдіру еркіндігіне кепілдік беретін адам құқықтары туралы Еуропалық конвенцияның (адам құқықтары жөніндегі кеңес) 10-бабына қайшы келмейтінін растады.
2022 жылдың қаңтар айы бойынша Қазақстандағы интернет шектеулерінің статистикасы қандай?
2022 жылдың қаңтарында желіде шамамен 821 материал шектелді: 1 материал сот шешімімен, 820 Материал Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің (АҚДМ) 43 нұсқамасынан тыс соттан тыс шектеу қойылды. Құқық бұзушылық негіздері бойынша неғұрлым егжей-тегжейлі статистика мынадай.
Исландия Freedom On the Net 2021 есебінде мүмкін болған 100 балдың 96 - ын жинады және рейтингте бірінші орын алып, еркін интернеті бар елдер тобына кірді. Қазақстан бұл рейтингте 33 ұпай жинап, еркін емес интернеті бар елдер тобына енді.
Цензураға Исландия Конституциясымен тыйым салынған және елде интернетті пайдалануға қатысты сөз бостандығын қорғаудың берік дәстүрі бар. Конституцияның 71-бабы сөз бостандығы мен цензураға тыйым салу құқығын қорғайды: «әркім өз ойын еркін білдіре алады, бірақ сотта олар үшін жауап беруге міндетті. Заң ешқашан цензураны немесе сөз бостандығына қатысты басқа да шектеулерді қарастырмайды».
Freedom On the Net есебінде Исландиядағы пайдаланушылар интернеттің қол жетімділігінің жоғары деңгейіне, желідегі мазмұнды шектеудің аздығына және интернеттегі адам құқықтарын сенімді қорғауға қанағаттанғаны туралы айтылады. Исландияда негізінен балалар порнографиясының ресурстары мен сілтемелерін шектейді. Ұйымдар мен жұртшылық күдікті сілтемелер туралы хабарлайды және оларды тексеру үшін тиісті органдарға жібереді.
2009 жылғы 10 Маусымда Исландиядағы екі негізгі интернет-провайдер-Vodafone Iceland және Iceland Telecom ringulreid.org сайтына кіруді шектеуді бастады, бұл оны коммерциялық интернет пайдаланушыларының көпшілігіне қол жетімді етпеді. ringulreid.org сайтын бұғаттау Исландия ұлттық полициясының, Исландия астаналық полициясының, Исландия балаларды қорғау жөніндегі басқарманың (Исландия әлеуметтік істер министрлігінің құрамына кіреді), SAFT және елдегі барлық интернет-провайдерлерді сайтқа кіруді бұғаттауға шақыратын қоғамдық мәлімдемелер жасаған басқа да жеке және үкіметтік топтардың бұйрығымен енгізілді.
Осылайша, Исландиядағы цензураны үкімет тікелей санкцияламайды, бірақ үкімет пен жеке мекемелердің қысымына жауап ретінде жеке корпорациялар ерікті түрде жүзеге асырады. Vodafone компанияның веб-сайтқа кіруді шектеуге құқығы бар-жоғын білу үшін заңды тексеру жүргізіп, содан кейін ғана бұғаттауды енгізді. Vodafone Ақпараттық технологиялар жөніндегі қызметкері Hrann-ar Pét-urs-son компания интернет-мазмұнды реттеуге араласпау қағидатын ұстанатынын, алайда ringulreid.org сайтына кіруді бұғаттау ерекше жағдай екенін білдірді.
Алайда, балаларды қалай қорғауға, терроризммен күресуге, жала жабудың алдын алуға және Исландиядағы құқық иелерінің құқықтарын қорғауға қатысты мәселелер, әлемнің көптеген елдеріндегі сияқты, әлі де талқылануда.
Эстония
Эстония Freedom House есебінде Интернет бостандығы рейтингісінде мүмкін болатын 100 ұпайдың 94 -ін жинап, Исландиядан кейін екінші орынға ие болды. Эстония туралы елдік мақаланың авторлары мемлекеттің желіні бақылауы жоқ екенін айтады:
«Үкімет ішкі интернетке техникалық немесе заңды бақылауды жүзеге асырмайды, дегенмен «Еуропалық Одақ аумағында желілік және ақпараттық жүйелер қауіпсіздігінің жоғары жалпы деңгейін қамтамасыз ету жөніндегі шаралар туралы» Директива енгізілген киберқауіпсіздік туралы Заң оған киберқауіпсіздік оқиғасы болған жағдайда ақпараттық жүйелерді пайдалануды немесе оларға қол жеткізуді шектеу бойынша шектеулі өкілеттіктер береді».
Қазақстандағы сияқты, мемлекет төтенше жағдай немесе елдегі жағдай кезінде интернетті шектеуге құқылы: «Арнайы және уақытша шара ретінде үкімет «төтенше уақытта» және «төтенше жағдайларда» интернет қосылыстарын шектей алады, бірақ бұл интернет қосылыстарын толығымен өшіруге міндетті емес. Осы қамту кезеңінде Үкімет тарапынан шектеулер немесе қосылу сәтсіздігі болған жоқ».
Қазақстанға қарағанда Эстониядағы телекоммуникациялық қызметтер нарығы сан жағынан 200-ге жуық компанияны, оның ішінде 6 мобильді қызмет жеткізушісін және көптеген интернет-провайдерлерді (ISP) құрайды. Зерттеушілердің айтуынша, Эстонияда бұғатталған веб-сайттар өте аз, ал саяси, әлеуметтік және мәдени мазмұн пайдаланушылар үшін еркін қол жетімді. Интернет-мазмұнды қатысты негізгі шектеу заңсыз құмар ойындары бар веб-сайттарға тыйым салу болып қала береді. 2021 жылғы қаңтардағы жағдай бойынша, салық және кеден департаментінің (MTA) мәліметтері бойынша, онлайн құмар ойындары бар заңсыз сайттар тізімінде Эстонияның интернет-провайдерлері бұғаттауға міндетті 1600-ден астам URL-сілтемелер болған.
Эстония Заңына сәйкес, егер адамда құмар ойындарға тыйым салынған болса, Эстонияда құмар ойын операторлары бұл адамға құмар ойнауға рұқсат бермейді. Лицензияланбаған құмар ойын веб-сайттарын MTA бұғаттай алады. Интернет-мазмұнды шектеудің ашықтығы мен пропорционалдылығы туралы сұраққа зерттеушілер онлайн-мазмұнға шектеулер шынайы және заңды екенін атап өтті.
Алайда, 2015 жылы Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сот (АҚЖЕС) Эстония Жоғарғы Сотының Delfi v.Estonia ісі бойынша 2009 жылғы даулы шешімін қолдады, ол жаңалықтар сайттарындағы үшінші тұлғалардың жалған пікірлері үшін делдалдардың жауапкершілігін белгіледі. АҚЖЕС делдалдарға олардың веб-сайтында немесе форумында жарияланған бөгде мазмұн үшін жауапкершілік жүктеу пікір білдіру еркіндігіне кепілдік беретін адам құқықтары туралы Еуропалық конвенцияның (адам құқықтары жөніндегі кеңес) 10-бабына қайшы келмейтінін растады.
2022 жылдың қаңтар айы бойынша Қазақстандағы интернет шектеулерінің статистикасы қандай?
2022 жылдың қаңтарында желіде шамамен 821 материал шектелді: 1 материал сот шешімімен, 820 Материал Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің (АҚДМ) 43 нұсқамасынан тыс соттан тыс шектеу қойылды. Құқық бұзушылық негіздері бойынша неғұрлым егжей-тегжейлі статистика мынадай.
Соттармен шектелген:
АҚДМ ұйғарымдарымен шектелген:
Айта кету керек, жалған ақпарат тарату негізінде материалдардың көпшілігі қаңтар айының тікелей оқиғалары кезінде шектеулі — шамамен 92. Бұл ақпаратты 17 қаңтарда Ақпарат және қоғамдық даму вице-министрі Кемелбек Ойшыбаев ұсынған болатын.
Көрінеу жалған ақпарат таратқаны үшін жаза қылмыстық кодекстің (ҚК) 274-бабында көзделген. Егер әрекет интернетті пайдалану арқылы жасалса, онда мақаланың 2-бөліміне сәйкес ол жазаланады:
- 3000 айлық есептік көрсеткішке (АЕК) дейін немесе 9 189 000 теңгеге дейін айыппұлмен (2022 жылға 1 АЕК = 3063 теңге),
- немесе сол мөлшерде түзеу жұмыстары,
- не 800 сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға,
- не үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеумен;,
- не бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Елде жарияланған ТЖ режимі осы құқық бұзушылық үшін жауапкершілікті күшейтеді және неғұрлым қатаң санкцияларды — үш жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеу түріндегі жазаны немесе сол мерзімге бас бостандығынан айыруды көздейді, бұл туралы Ішкі істер министрі Ерлан Тұрғымбаев мәлімдеді:
Көрінеу жалған ақпарат таратқаны үшін жаза қылмыстық кодекстің (ҚК) 274-бабында көзделген. Егер әрекет интернетті пайдалану арқылы жасалса, онда мақаланың 2-бөліміне сәйкес ол жазаланады:
- 3000 айлық есептік көрсеткішке (АЕК) дейін немесе 9 189 000 теңгеге дейін айыппұлмен (2022 жылға 1 АЕК = 3063 теңге),
- немесе сол мөлшерде түзеу жұмыстары,
- не 800 сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға,
- не үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеумен;,
- не бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Елде жарияланған ТЖ режимі осы құқық бұзушылық үшін жауапкершілікті күшейтеді және неғұрлым қатаң санкцияларды — үш жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеу түріндегі жазаны немесе сол мерзімге бас бостандығынан айыруды көздейді, бұл туралы Ішкі істер министрі Ерлан Тұрғымбаев мәлімдеді:
«Мемлекеттік және құқық қорғау органдарының ресми көздеріне ғана сену қажет. ТЖ кезінде осындай іс-әрекеттер үшін ҚК-нің 274-бабының 4-тармағына сәйкес үш жылдан жеті жылға дейін бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген».
Ақпан айының ортасында ІІМ қаңтар айындағы оқиғалар туралы жалған ақпарат таратқаны үшін 13 қылмыстық іс тергеліп, олар бойынша мұқият тергеу жүргізіліп жатқанын хабарлады. Қылмыстық істер бойынша екі күдікті қамауға алынды, тағы екеуі үй қамауына алынды.
2021 жылы Қазақстан ҚК — нің 274-бабы бойынша 611, ал 2020 жылы 31 материалға қол жеткізуге тыйым салды. Соттың статистикасы әлдеқайда қарапайым: 2019 жылы осы негізде 14; 2020 жылы — 1; 2021 жылы — 7; 2022 жылдың қаңтарында — 0 материал шектеулі болды.
2014 жылдан бастап 2022 жылғы 31 қаңтарға дейінгі интернет-мазмұн шектеулерінің жалпы статистикасы
2014 жылдан бастап 2022 жылдың қаңтарына дейінгі жалпы статистика келесідей.
2021 жылы Қазақстан ҚК — нің 274-бабы бойынша 611, ал 2020 жылы 31 материалға қол жеткізуге тыйым салды. Соттың статистикасы әлдеқайда қарапайым: 2019 жылы осы негізде 14; 2020 жылы — 1; 2021 жылы — 7; 2022 жылдың қаңтарында — 0 материал шектеулі болды.
2014 жылдан бастап 2022 жылғы 31 қаңтарға дейінгі интернет-мазмұн шектеулерінің жалпы статистикасы
2014 жылдан бастап 2022 жылдың қаңтарына дейінгі жалпы статистика келесідей.
АҚДМ
Соттар бойынша статистика келесідей:
Бас прокуратура, өз кезегінде, АҚДМ мәліметінше, интернет-контентті шектемейді немесе шектеу үшін сот органдарына жүгінеді. Шектеулер тек 2014 жылы — Терроризм және діни экстремизм идеяларын насихаттау негіздері бойынша 33 материал және 2015 жылы — ұқсас негіз бойынша 35 материал болған деген ақпарат бар.
Жалпы, ресми мәліметтер бойынша, 2014 жылдың қаңтарынан бастап 2022 жылдың қаңтарына дейін интернетте шамамен 93860 материал шектеулі, олардың ішінде соттан тыс шектеу үлесі жалпы санның 99,08% құрайды.
Жалпы, ресми мәліметтер бойынша, 2014 жылдың қаңтарынан бастап 2022 жылдың қаңтарына дейін интернетте шамамен 93860 материал шектеулі, олардың ішінде соттан тыс шектеу үлесі жалпы санның 99,08% құрайды.
Қорытынды
Бір қызығы, 2022 жылдың қаңтарында баланың денсаулығына, адамгершілік және рухани дамуына зиян келтіретін зиянды ақпаратпен байланысты бірде-бір материал шектелмеген. Мұндай ақпаратқа тыйым салу туралы тиісті норма «Балаларды денсаулығы мен дамуына зардабын тигізетін ақпараттан қорғау туралы» заңда жазылған.»
Алайда, 2021 жылы бұл негіз интернет-мазмұнды бұғаттаудың ең танымал 3 негізінің бірі болды. Ландшафт мақаласында «2021 жылы Қазақстанда қандай контент шектеулі?» 2021 жылдың қазан, қараша және желтоқсан айларындағы деректер көрсетілмеген, осы мақалада өткен жылдың толық статистикасы келтірілген. Әлі күнге дейін танымал негіздер:
1.Терроризм және діни экстремизм идеяларын насихаттау-3886.
2.Қатыгездік пен зорлық — зомбылықты, суицид пен порнографияны насихаттау-3464.
3.Балалардың денсаулығы мен дамуына зиян келтіретін ақпаратты тарату — 2691.
Құқық бұзушылықтардың бұл үлесіне жалпы санның 76,52% - ы тиесілі.
Қаңтар оқиғасынан кейін, 9 наурызда Парламент Мәжілісі «ҚР кейбір заңнамалық актілеріне бала құқықтарын қорғау, білім беру, Ақпарат және ақпараттандыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасында әлеуметтік желілер мен мессенджерлерді реттейтін даулы нормаларды қабылдады. Интернетті реттеу тұрғысынан заң жобасы «әлеуметтік желіні» және «мессенджерді» тиісінше «онлайн-платформа» және «лездік хабар алмасу сервисі» ретінде айқындау үшін «Ақпараттандыру туралы» Заңға жаңа ұғымдарды енгізуді көздейді.
Интернет-платформа-ақпаратты орналастыру, белгілерді және (немесе) сигналдарды және(немесе) дауыстық ақпаратты және(немесе) жазбаша мәтінді, бейнені, бейнені қабылдау және(немесе) беру арқылы пайдаланушының өзі жасаған дербес бет арқылы қарым-қатынас жасауы мақсатында ақпаратты таратуға арналған,жедел хабар алмасудың интернет-ресурсы және(немесе) сервисі,қаржылық қызметтер мен электрондық коммерцияны қамтамасыз етуге арналған онлайн-платформаларды қоспағанда, белгілі бір немесе белгісіз адамдар тобына арналған дыбыстар, хабарламалар.
Лездік хабар алмасу сервисі-қаржылық қызметтер мен электрондық коммерция ұсыну кезінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалануды қоспағанда, телекоммуникациялар желілерін пайдалана отырып, пайдаланушылар лездік хабар алмасу не оларды нақты уақыт режимінде нақты белгілі бір тұлғаға (белгілі бір тұлғаларға) беру үшін пайдаланатын және (немесе) пайдаланатын бағдарламалық қамтылым.
Сондай-ақ, қазақстандық мемлекеттік органдармен коммуникация жүргізу, 24 сағат ішінде Қазақстаннан пайдаланушылар үшін материалды жою немесе шектеу үшін мемлекеттік органдардың нұсқамаларын, сот шешімдерін орындау үшін Қазақстаннан орташа тәуліктік трафигі 100 мыңнан астам пайдаланушы болатын әлеуметтік желілер немесе мессенджерлер үшін «заңды өкілдер» институтын енгізу жоспарлануда.
Келушілердің есептеуіштерін пайдалану қазақстандық заңнамаға жататын әлеуметтік желілер мен мессенджерлер үшін міндетті болады, алайда есептеуішті орнатпағаны үшін жауапкершілік әзірше түзетулерде көзделмейді. Егер ресурс осы норманы орындаудан бас тартса, онда АҚДМ өзі пайдаланушылар санын анықтайды.
Енгізілетін нормаларды депутаттар кибербуллингтің ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалана отырып жасалатындығымен негіздейді.
«Кибербуллинг ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалана отырып жасалатын заңсыз әрекет екенін ескере отырып, заң жобасына интернет желісіндегі заңсыз контентке қарсы іс-қимыл жөніндегі мемлекеттік шараларды заңнамалық реттеуді жетілдіруге бағытталған осы ережені іске асырудың тиісті тетігін енгізу қажет, атап айтқанда, «әлеуметтік желілер» және «мессенджерлер» («онлайн-платформа») ұғымдарын енгізу, сондай-ақ олардың Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істеуінің нақты ережелерін белгілеу қажет», - деп негіздеді депутаттар Д.Б.Закиева. Сарым А.А., Кучинская Ю.В., Абсеметова А.М. және Нурумова Г.А.
Құқық қорғаушылар, журналистер, «Цифрлы құқықтар жөніндегі сарапшылар тобы» жаңа реттеуші нормаларға қатысты өз ұстанымдарын білдіріп, мәлімдеме шығарды.
Қазақстандық интернет-тоқтатудың кейсі ұлттық заңнама мен халықаралық стандарттарға сәйкес келе ме деген жоғарыда айтылған мәселеге қайта орала отырып, төмендегіні хабарлауға болады. ТЖ режимі жағдайында жеке және заңды тұлғалар үшін интернетке қол жеткізуді шектеу жөніндегі шаралар заңды болып табылады, алайда, менің ойымша, егер мемлекетте мұндай жағдай орын алу керек болса, Сиракуз қағидаттарында көзделген шегіну құқығы туралы АСҚХП-ға қатысушы мемлекеттерді хабардар етудің формальды рәсімдерін мемлекет сақтамады.
Мақсатқа қол жеткізудің пропорционалдылығы мәселесі даулы болып қала береді: «20 мың» құқық бұзушылар арасындағы байланысқа кедергі жасау үшін елдің бар 19 миллион халқы үшін интернетке қол жетімділікті өшіру керек пе?
Мемлекет бұған дейін митингілер кезінде және «террористер» мен «құқық бұзушылар» қатысуынсыз интернетке немесе жекелеген сайттарға кіруді өшіргенін ескерсек, мысалы, 2019 жылғы 9 мамырда болғандай, негізгі әлеуметтік желілерге кіру кезінде Қазақстанда және Facebook, Instagram және YouTube онлайн платформаларында, сондай-ақ Telegram хабар алмасу қосымшасы мен жаңалықтар сайттарында бұғатталған болса, интернетті өшірудің ресми негізін құру принципті түрде қиын болмас.
Алайда, 2021 жылы бұл негіз интернет-мазмұнды бұғаттаудың ең танымал 3 негізінің бірі болды. Ландшафт мақаласында «2021 жылы Қазақстанда қандай контент шектеулі?» 2021 жылдың қазан, қараша және желтоқсан айларындағы деректер көрсетілмеген, осы мақалада өткен жылдың толық статистикасы келтірілген. Әлі күнге дейін танымал негіздер:
1.Терроризм және діни экстремизм идеяларын насихаттау-3886.
2.Қатыгездік пен зорлық — зомбылықты, суицид пен порнографияны насихаттау-3464.
3.Балалардың денсаулығы мен дамуына зиян келтіретін ақпаратты тарату — 2691.
Құқық бұзушылықтардың бұл үлесіне жалпы санның 76,52% - ы тиесілі.
Қаңтар оқиғасынан кейін, 9 наурызда Парламент Мәжілісі «ҚР кейбір заңнамалық актілеріне бала құқықтарын қорғау, білім беру, Ақпарат және ақпараттандыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасында әлеуметтік желілер мен мессенджерлерді реттейтін даулы нормаларды қабылдады. Интернетті реттеу тұрғысынан заң жобасы «әлеуметтік желіні» және «мессенджерді» тиісінше «онлайн-платформа» және «лездік хабар алмасу сервисі» ретінде айқындау үшін «Ақпараттандыру туралы» Заңға жаңа ұғымдарды енгізуді көздейді.
Интернет-платформа-ақпаратты орналастыру, белгілерді және (немесе) сигналдарды және(немесе) дауыстық ақпаратты және(немесе) жазбаша мәтінді, бейнені, бейнені қабылдау және(немесе) беру арқылы пайдаланушының өзі жасаған дербес бет арқылы қарым-қатынас жасауы мақсатында ақпаратты таратуға арналған,жедел хабар алмасудың интернет-ресурсы және(немесе) сервисі,қаржылық қызметтер мен электрондық коммерцияны қамтамасыз етуге арналған онлайн-платформаларды қоспағанда, белгілі бір немесе белгісіз адамдар тобына арналған дыбыстар, хабарламалар.
Лездік хабар алмасу сервисі-қаржылық қызметтер мен электрондық коммерция ұсыну кезінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалануды қоспағанда, телекоммуникациялар желілерін пайдалана отырып, пайдаланушылар лездік хабар алмасу не оларды нақты уақыт режимінде нақты белгілі бір тұлғаға (белгілі бір тұлғаларға) беру үшін пайдаланатын және (немесе) пайдаланатын бағдарламалық қамтылым.
Сондай-ақ, қазақстандық мемлекеттік органдармен коммуникация жүргізу, 24 сағат ішінде Қазақстаннан пайдаланушылар үшін материалды жою немесе шектеу үшін мемлекеттік органдардың нұсқамаларын, сот шешімдерін орындау үшін Қазақстаннан орташа тәуліктік трафигі 100 мыңнан астам пайдаланушы болатын әлеуметтік желілер немесе мессенджерлер үшін «заңды өкілдер» институтын енгізу жоспарлануда.
Келушілердің есептеуіштерін пайдалану қазақстандық заңнамаға жататын әлеуметтік желілер мен мессенджерлер үшін міндетті болады, алайда есептеуішті орнатпағаны үшін жауапкершілік әзірше түзетулерде көзделмейді. Егер ресурс осы норманы орындаудан бас тартса, онда АҚДМ өзі пайдаланушылар санын анықтайды.
Енгізілетін нормаларды депутаттар кибербуллингтің ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалана отырып жасалатындығымен негіздейді.
«Кибербуллинг ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалана отырып жасалатын заңсыз әрекет екенін ескере отырып, заң жобасына интернет желісіндегі заңсыз контентке қарсы іс-қимыл жөніндегі мемлекеттік шараларды заңнамалық реттеуді жетілдіруге бағытталған осы ережені іске асырудың тиісті тетігін енгізу қажет, атап айтқанда, «әлеуметтік желілер» және «мессенджерлер» («онлайн-платформа») ұғымдарын енгізу, сондай-ақ олардың Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істеуінің нақты ережелерін белгілеу қажет», - деп негіздеді депутаттар Д.Б.Закиева. Сарым А.А., Кучинская Ю.В., Абсеметова А.М. және Нурумова Г.А.
Құқық қорғаушылар, журналистер, «Цифрлы құқықтар жөніндегі сарапшылар тобы» жаңа реттеуші нормаларға қатысты өз ұстанымдарын білдіріп, мәлімдеме шығарды.
Қазақстандық интернет-тоқтатудың кейсі ұлттық заңнама мен халықаралық стандарттарға сәйкес келе ме деген жоғарыда айтылған мәселеге қайта орала отырып, төмендегіні хабарлауға болады. ТЖ режимі жағдайында жеке және заңды тұлғалар үшін интернетке қол жеткізуді шектеу жөніндегі шаралар заңды болып табылады, алайда, менің ойымша, егер мемлекетте мұндай жағдай орын алу керек болса, Сиракуз қағидаттарында көзделген шегіну құқығы туралы АСҚХП-ға қатысушы мемлекеттерді хабардар етудің формальды рәсімдерін мемлекет сақтамады.
Мақсатқа қол жеткізудің пропорционалдылығы мәселесі даулы болып қала береді: «20 мың» құқық бұзушылар арасындағы байланысқа кедергі жасау үшін елдің бар 19 миллион халқы үшін интернетке қол жетімділікті өшіру керек пе?
Мемлекет бұған дейін митингілер кезінде және «террористер» мен «құқық бұзушылар» қатысуынсыз интернетке немесе жекелеген сайттарға кіруді өшіргенін ескерсек, мысалы, 2019 жылғы 9 мамырда болғандай, негізгі әлеуметтік желілерге кіру кезінде Қазақстанда және Facebook, Instagram және YouTube онлайн платформаларында, сондай-ақ Telegram хабар алмасу қосымшасы мен жаңалықтар сайттарында бұғатталған болса, интернетті өшірудің ресми негізін құру принципті түрде қиын болмас.
Ұсынымдар
1. Тікелей немесе жанама түрде интернетке және интернеттегі мазмұнға қол жеткізуді шектеу туралы шешім қабылдаған және шектеуді техникалық түрде жүзеге асырған субъектілер, атап айтқанда, мемлекет, байланыс операторлары және «Мемлекеттік техникалық қызмет» АҚ шатдауынның әсерін талдауға міндетті. Мемлекетке - қабылданған шараның негізділігі мен пропорционалдылығы бойынша; шара қауіпсіздікті қамтамасыз ету бөлігінде мемлекет пен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыруын қарастыру. Өз кезегінде байланыс операторлары тоқтаудың байланыс бизнесіне әсерін талдауы керек.
2. Мемлекет төтенше жағдай режимін, адам құқықтары мен бостандықтарын шектеуді енгізген кезде, халықаралық құжаттарда көрсетілген, АСҚХП-ға қатысушы мемлекеттерді адам құқықтарын сақтауды кейінге қалдыру құқығы туралы хабардар ету бөлігінде рәсімдерді сақтауы керек.
3. Әлеуметтік желілер мен мессенджерлерді реттеу бойынша түзетулерді қабылдауға байланысты соңғы оқиғалар аясында мемлекет азаматтық қоғамның жаңа енгізілетін нормалар туралы қорқынышын ескеруі керек.
2. Мемлекет төтенше жағдай режимін, адам құқықтары мен бостандықтарын шектеуді енгізген кезде, халықаралық құжаттарда көрсетілген, АСҚХП-ға қатысушы мемлекеттерді адам құқықтарын сақтауды кейінге қалдыру құқығы туралы хабардар ету бөлігінде рәсімдерді сақтауы керек.
3. Әлеуметтік желілер мен мессенджерлерді реттеу бойынша түзетулерді қабылдауға байланысты соңғы оқиғалар аясында мемлекет азаматтық қоғамның жаңа енгізілетін нормалар туралы қорқынышын ескеруі керек.